Հայ Կաթողիկէ Եկեղեցի

1- Օսմանեան Կայսրութիւնը եւ Քրիստոնեաները

«Թիւրքերը, Պետականութեան մասին իրենց աստուածաբանական ըմբռնումներուն պատճառով, իրենց ոչ-իսլամ հպատակները կը դասէին անոնց եկեղեցական պատկանելիութեան համաձայն, եւ ոչ թէ անոնց ազգութեան: Այսպէս, «Րում միլլէթ»ը (Յոյն ազգը), կ՛ընդգրկէր յունական ծէսին պատկանող բոլոր քրիստոնեաները՝ Պուլկարացիները, Սերպերը, Ռումանացիները, ուղղափառ Ալպանացիները, նոյնիսկ Սուրիոյ արաբ մելքիտները, ինչպէս նաեւ իսկական յոյն Հելլենները:

Պոլսոյ յոյն տիեզերական Պատրիարքը, որ ըստ եկեղեցական կանոններու, միայն իր Պատրիարքութեան սահմաններուն, այսինքն՝ Թրակիոյ եւ Անատոլիայի վրայ իրաւասութիւն ունէր, դարձաւ քաղաքական պետը բոլոր յունածէս քրիստոնեաներուն, որոնք այսպէս կազմեցին «Հռոմայեցիներուն ազգը» (Ռում միլլէթի):

Ժամանակ մը ետք, միեւնոյն ձեւով, Պոլսոյ մէջ ստեղծուեցաւ Հայ Պատրիարքութիւն մը, (1461-ի շուրջ), որուն գահակալը իր ազգակիցներուն վրայ ստացաւ նոյն իրաւասութիւնները, զորս յոյն Պատրիարքը կը վայելէր իրեններուն վրայ» (Colonel Lamouche, Histoire de la Turquie):

Հետեւաբար, պետական այս օրինագծով, թրքահպատակ Հայերը, ըլլա՛ն առաքելական, կաթողիկէ թէ աւետարանական,ենթակայ էին մէկ եկեղեցական իշխանութեան. Պոլսոյ Հայ Առաքելական Պատրիարքին, որ հակառակ ազգային-եկեղեցական կանոններուն, Սսոյ Կաթողիկոսէն ալ բարձր հեղինակութիւն ունէր Բ. Դրան մօտ, օսմանեան Հայութեան միակ պետական ներկայացուցիչը ըլլալուն: «Քրիստոնեաները իրենք զիրենք կը կառավարէին իրենց համայնքին չափանիշներով. կը պահպանէին իրենց աւանդութիւններն ու իրենց լեզուն, իրենց Առաջնորդին ու աշխարհական խորհրդատուներու ղեկավարութեամբ: Թրքական վարչաձեւին մէջ, անհատը Պետութեան անդամ ըլլալէ առաջ, իր համայնքին անդամ էր: Պետութիւնը վերեւի կառոյցն էր: Քրիստոնեայ համայնքները կրնային իրենց անդամներէն տուրքեր գանձել իրենց եկեղեցական եւ մշակոյթային պահանջներուն համար, դպրոցներ ու բարեսիրական հաստատութիւններ ունենալ: Ամուսնութիւնները, ապահարզանը ու ժառանգական խնդիրները եկեղեցական ատեաններու յանձնուած էին» (J. Boulos, les peuples et les Civilisations du Proche Orient, vol. V.) Հետեւաբար, Օսմանեան Տէրութեան բոլոր հայ կաթողիկէները կրօնապէս ու քաղաքականապէս հպատակ էին Պոլսոյ Հայոց Պատրիարքին: Անոնց արգիլուած էր ուրոյն պետ ունենալ, ուրոյն եկեղեցի, կղեր կամ աղօթավայր ունենալ: Այս օսմանեան իրավիճակին զօրութեամբ, Հայ Կաթողիկէները յաճախելու էին Պոլսոյ Պատրիարքին եկեղեցիները, հոն մկրտուելու, պսակուելու եւ թաղուելու էին, անոր դատական ատեանին դիմելու էին: Oսմանեան կայսրութեան մէջ կային նաեւ եւրոպացի կամ լատին կաթողիկէներ, որոնք Պոլսոյ գրաւումէն առաջ, հոն էին…: Անոնք շնորհիւ Capitulations-ի (1535) եւ Պոլիս բնակող եւրոպական դեսպաններու ներկայութեան, կրօնական ազատութիւն կը վայելէին, ունէին իրենց եկեղեցիները, կղերն ու Արքեպիսկոպոս մը: Ուստի երկու տեսակ կաթողիկէներ կ՛ապրէին Օսմանեան Կայսրութեան մէջ. անոնք որ կաթողիկէ ըլլալնուն համար կրնային հալածուիլ, բանտարկուիլ ու աքսորուիլ (որոնցմէ էին Հայ Կաթողիկէները), եւ անոնք որ կրնային անպատիժ ու քիչ մը ցուցադրաբար իրենց կաթողիկէութիւնը ապրիլ:

 

2- Հայ Կաթողիկէ Եկեղեցին «Միաբանո՞ղ Եկեղեցի» է

Արծիւեան հիմնադիրը չէ Հայ Կաթողիկէութեան: Իր ժամանակ ու իրմէ առաջ՝ արդէն քիչ մը ամէն տեղ հայ կաթողիկէ կեդրոններ գոյութիւն ունէին:

Կարապետ Եպս. Ամատունի, իր “L’Eglise Arménienne et la Catholicité“, (1978, Venise, Imp. T.L.A.) աշխատասիրութեան մէջ, կ՛եզրակացնէր ուրիշ հեղինակներու հետ. «Մեր օրերուն Հայ Կաթողիկէ Եկեղեցին, որպէս ժառանգորդը այն Եկեղեցիին զոր Ս. Գրիգոր Լուսաւորիչ կանգնեց եւ զոր պահպանեցին Ս. Սահակ, Ս. Մեսրոպ Մաշտոց եւ անոնց հաւատարիմ հետեւորդ Հայրապետները, չի կրնար դասուիլ այն կաթողիկէ եկեղեցիներուն շարքին, որոնք Արեւելքի մէջ ծնունդ առին ԺԶ. եւ ԺԷ. դարերուն՝ Բիւզանդական շրջագիծին մէջ եւ որոնք Միաբանող կը կոչուին»:

Բոլոր Հայրապետները, որոնց անունը յիշուած է այս կայքին մէջ, կազմեցին այն կաթողիկէ առէջը, սկիզբէն մինչեւ ԺԸ դար: Աբրահամ Արծիւեանի, 1742-ին, Հալէպի մէջ Հայ Կաթողիկէ ուրոյն Նուիրապետութիւն մը նախաձեռնելու այդ շղթային շարունակութիւնն է:

Այս տուեալներուն լոյսին տակ, Հայ Կաթողիկէները «միաբանող» կոչելը՝ Պատմութիւնը խեղաթիւրել պիտի նշանակէր ( Կարապետ Եպս. Ամատունի)…:

 

3- Հայ Կաթողիկէութիւնը Արծիւեանէն առաջ

Հայ Կաթողիկէ Պատրիարքութիւնը վերահաստատող Աբրահամ Արծիւեանէն առաջ, Պոլսոյ, Մարտինի, Հալէպի, Տիարպեքիրի, Լեհաստանի, Թրանսիլվանիոյ, Իտալիոյ մէջ հաստատուած հայ կաթողիկէ հասարակութիւն կար, մերթ սակաւաթիւ, մերթ ստուարաթիւ, ենթակայ զանազան ու զարմանազան հայ թէ ոչ-հայ Առաջնորդներու: Հօտ մը առանց Հայ Կաթողիկէ Նուիրապետութեան:

Պէ՞տք էր այդպէս շարունակել:

Կարգ մը հայ եւ լատին եկեղեցականներ, համարելով որ Հայոց Եկեղեցին արդէն կը պատկանէր Տիեզերական Եկեղեցիին ու միայն տգիտութենէ կամ անգիտութենէ մղուած՝ Ֆիզիքապէս բաժնուած էր անկէ, կը նախընտրէին չխզուիլ Հայոց Եկեղեցիէն, այլ զայն ներսէն ներգրաւել լուսաբանութեան ուժով: Այս տեսակէտը նկատի չէր առներ, թէ Հայոց Եկեղեցին, ի՛նք, ի՞նչ կը մտածէր այս հարցին շուրջ:

Ուրիշ եկեղեցականներ, մանաւանդ Պոլսոյ Ֆրանսացի դեսպաններուն նախաձեռնութեամբ, համամիտ էին երկխօսութեան ճամբով՝ լեզու գտնելու Պոլսոյ Հայ Պատրիարքութեան հետ: 1701-էն սկսուած ու մինչեւ 1830 շարունակուած բանակցութիւնները մնացին ապարդիւն, մերթ այս կողմին, մերթ միւս կողմին յարուցած դժուարութիւններուն պատճառով:

Հիմնահարցը հետեւեալն էր. արդեօք Հայոց Եկեղեցին Տիեզերականէն բաժնուա՞ծ թէ անոր միացած նկատուելու էր: Այս հարցումին տրուած դրական կամ ժխտական պատասխանին համաձայն, հայ կաթողիկէներուն թոյլ կը տրուէր կամ կը մերժուէր զայն յաճախել: Հայ կաթողիկէութիւնը, մանաւանդ Պոլսոյ մէջ, երկու հոսանքի բաժնուած էր: Դրական պատասխանին կողմնակիցները հանգիստ կը յաճախէին ազգային եկեղեցիները:

Իսկ ժխտական պատասխանին կողմնակիցներուն համար՝ երկընտրանքը խղճի ծանր հարց կը դառնար, որ ի վերջոյ կրօնական ազատութեան պահանջ ու խղճի կաշկանդումի դէմ բողոքի ձեւ առնելով, հայ կաթողիկէ զանգուածները մղեց ուրոյն Համայնք մը դառնալու որոշումին:

Անկախացումի առաջին փորձը կատարուեցաւ Մայրաքաղաքին մէջ, 1714-ին, Սուլթանին ու Հայ Պատրիարքին աչքերուն տակ ու վերջ գտաւ մասնակցողներուն աքսորով, բանտարկութեամբ կամ փախուստով: Բանտարկեալներուն մէջ էին Մելքոն Եպս. Թազպազեան, որ պատրիարք ընտրուած էր, եւ Հալէպի Եպիսկոպոս Աբրահամ Արծիւեան, որոնք թիարանի դատապարտուեցան:

 

4- Արծիւեանի անկարելի գրաւը

Անկախացումի երկրորդ փորձը կատարուեցաւ Հալէպի մէջ, կեդրոնէն հեռու, 1740-ին, եւ Աբրահամ Արծիւեան ընտրուեցաւ Հայ Կաթողիկէ Պատրիարք: Բենեդիկտոս ԺԴ. Պապը վաւերացուց Արծիւեանի ընտրութիւնը եւ անոր Աթոռին յանձնեց աշխարհով ցրուած Հայ Կաթողիկէութիւնը իր հովանիին տակ համախմբելու առաքելութիւնը:

Ծրագիրը պայծառ էր, բայց իրագործումը երկարաշունչ: Արդարեւ, Հայ Կաթողիկէները կ՛ապրէին տարբեր ազգերու եւ պետութիւններու, տարբեր կրօններու ու մշակոյթի, տարբեր անցեալի պատկանող եւ իրարու դէմ թշնամի տարբեր երկիրներու մէջ, որոնց իշխանաւորները կասկածով կը նայէին դուրսէն եկող նոյնիսկ եկեղեցական միջամտութեան: Ուստի պէտք էր ձեռնարկել Օսմանեան կայսրութենէն, ուր կային հողային, քաղաքական ու վարչական միաձեւութիւն:

Ծրագիրը իր մեծղիութեան պատճառով, երկու գլխաւոր արգելքներու բախեցաւ. առաջինը Բ. Դուռը չճանչցաւ Հռոմի կողմէ ստեղծուած այն նոր «միլլէթ»ը, որ կը խախտէր օսմանեան օրէնսդրութիւնը: Արծիւեան պետական ոճրային հետապնդումի տակ դրուեցաւ: Պոլսոյ ճամբաները իր առջեւ փակ գտնելով, ան իր Պատրիարքական Աթոռը հաստատեց Լիբանան, որ թէեւ օսմանեան իշխանութեան ենթակայ, սակայն քաղաքականօրէն աւելի մօտ էր Եգիպտոսի ըմբոստ Փաշաներուն քան Պոլսոյ:

Արծիւեան բախեցաւ երկրորդ արգելքի մը, որ իրմէ առաջ գոյութիւն ունեցող հայ եւ լատին կաթողիկէ Առաջնորդներուն ընդդիմութիւնն էր: Անոնց համար դժուար եղաւ այս նորեկ իշխանութեան ենթարկուիլ:

Հուսկ, Հռոմ եւս, ներկայ հանգրուանի դժուարութիւններուն դիմաց, նախընտրելի գտաւ Օսմանեան տէրութեան հայ կաթողիկէները, փոխանակ մէկ պետի իշխանութեան տակ դնելու, ինչ որ տակաւին ժամանակ կ՛ուզէր կազմակերպուելու, զանոնք յանձնել երկու կեդրոններու իրաւասութեան, ընդօրինակելով Հայ Եկեղեցիին գործադրած սահմանային բաժանումները:

Ուստի, Սսոյ Կաթողիկոսութեան համապատասխանող թեմերը յանձնեց Արծիւեան Պատրիարքութեան, իսկ Պոլսոյ Պատրիարքութեան համապատասխանող թեմերը՝ նախ յանձնեց Լատին Արքեպիսկոպոսին, ապա Հայ Կաթողիկէ Արքեպիսկոպոսութեան, երբ ան հիմնուեցաւ ապագային: Այսպէս, Օսմանեան կայսրութեան հպատակ հայ կաթողիկէները ունեցան երկու կեդրոն, Պոլիս ու Զմմառը, որոնք ի վերջոյ իրարու միացան 1966-ին:

 

5- Լատին Եկեղեցին Արեւելքի Մէջ

Եւրոպական յաղթական զօրքերուն հետքերով, լատին միսիոնարներու փաղանգը մուտք գործեց Արեւելք: Անոնք դէմ առ դէմ գտնուեցան Արեւելեան Եկեղեցիին բազմազգի ժողովուրդներուն ու այլազան ծէսերուն: Այս միսիոնարներուն ոմանց մօտ՝ քարոզելու եռանդը յաճախ աւելի մեծ էր քան անոնց ունեցած ծանօթութիւնը՝ այդ պատմական Եկեղեցիներուն մասին: Այս պատճառով, արեւելեան ծէսերը յարգելու ու պահպանելու Հռոմէն տրուած հրահանգները՝ միշտ չէ որ յարգուեցան միսիոնարներու կողմէ: Ներկայ միութենական հոգեբանութենէն շատ հեռու էին տակաւին:

Սակայն այդ միսիոնարներուն կը պարտինք հոգեւոր կեանքի ու բարեպաշտութեան արծարծումը, քանի որ նախորդ մութ դարերուն ընթացքին՝ անիկա շիջած էր, քաղաքական ու հոգեւոր անտէրութեան հետեւանքով:

250-ամեակին առիթով՝ հոս յիշուող անձերուն մօտ, ըլլան պատրիարք, եպիսկոպոս թէ պարզ վարդապետ կամ կրօնաւոր, կը նկատենք կրօնաւորական կեանքի հանդէպ պապակ մը, խերուն ծարաւ մը քրիստոնէական ապրումի, սրբութեան, նուիրումի եւ զոհողութեան: Այս մարդիկը հոգեւորականներ են, ո՛չ դիւանագէտներ կամ անձնական շահը որոնող արկածախնդիրներ: Կը ծրագրեն ու կը գործեն յանուն Ճշմարտութեան կամ այն ինչ որ անոնց Ճշմարտութիւն կը թուի: Հոգեւորական պայծառ դէմքեր, որոնք մեր ժամանակի մարդոց համար օրինակ կրնան ծառայել, ինչպէս որ օրինակ հանդիսացան իրենց դարերուն մէջ: